De laatste tijd worden we (AiREAS) steeds meer geconfronteerd met de vraag uit heel Nederland “wat gaan jullie doen aan de luchtvervuiling van houtkachels?”

Het antwoord op deze vraag is niet zo simpel als de vraagstelling. Het raakt de essentie van maatschappelijke transformatie.

Achtergrond
De vraag wordt gesteld door mensen die steun zoeken bij de oplossing voor een probleem dat hen raakt maar niet door hen zelf wordt veroorzaakt noch kan worden opgelost. In dit geval betreft het de mogelijke gevolgen op de gezondheid door de houtverbranding in kachels bij de buren. Conflicten kunnen hoog oplopen en in sommige wijken is er sprake van een regelrechte onderlinge oorlog met bedreigingen over en weer. Veel mensen voelen zich niet gehoord in het conflict, geschaad in hun gezondheid en achten de overheid én de buren verwijtbaar voor mogelijke gezondheid problemen. Het taalgebruik hanteert al woorden als “moordenaar” of woordspelingen in de trend van “laten stikken” (zie artikel in Eindhovens Dagblad).

Sinds AiREAS bekender wordt via de media als onafhankelijke samenwerking voor regionale verbetering van de luchtkwaliteit en volksgezondheid probeert men ons te betrekken bij het conflict. Het antwoord is lastig: AiREAS doet namelijk in hele gebieden “niets” en elders “van alles”.

AiREAS doet in veel gebieden (nog) “niets”
De vraag om “wat te doen” is terecht als men deze stelt aan bestuurders (overheid) of veroorzakers van het probleem (buren). Bij AiREAS ligt dat anders. AiREAS is namelijk geen bestuurlijke organisatie, regelgever of houtkachel eigenaar. Het is een samenwerkingsverband ten behoeve van het creëren van een gezonde stad/gebied met luchtkwaliteit en volksgezondheid als ijkpunt. AiREAS is een “wij” niet “jullie” aanpak dat als burgerinitiatief is opgestart. AiREAS is actief in Eindhoven. We hebben een veel ambitieuzere doelstelling dan alleen Eindhoven maar moeten ons als samenwerkingsverband eerst ergens waarmaken en bewijzen. Eindhoven is ons “levend laboratorium”, ook voor bestuurlijke belemmering en innovatie. In Eindhoven is het net zo’n lastige en lange weg voordat luchtkwaliteit en volksgezondheid, als onderdeel van duurzame menselijke vooruitgang, door alle partijen als richtinggevend wordt ervaren en waaraan economische en politieke belangen worden ontleend in plaats van er ondergeschikt aan te zijn.

Als er daarom mensen zijn, zoals recent uit Amersfoort, die ons benaderen omdat zij geen gehoor krijgen bij de lokale overheid, dan is er weinig dat AiREAS kan doen voor hen. We nodigen natuurlijk wél uit tot het opzetten van een lokale AiREAS in Amersfoort naar het voorbeeld van Eindhoven of het gebruik maken van middelen die AiREAS geeft gecreëerd voor haar eigen voortgangsprocessen, zoals de ILM meetapparatuur. Maar dat bevredigt de vragers nauwelijks.

Het opzetten van een AiREAS verlangt de uitnodiging tot het samen nemen van integrale verantwoordelijkheid voor een gezonde leefomgeving en de bereidheid tot samenwerking. Daarin past niet het verwijt van “moordenaar” maar gaat men uit van een gemeenschappelijke transformatie gebaseerd op een positieve insteek. We noemen dat het bouwen van “harmonieus vooruitstrevende relaties” in een complexe situatie. Het kost misschien meer tijd en diplomatieke samenhang dan de vraagstellers eigenlijk willen, gezien de urgentie die zij in hun eis leggen.

De contacten die ons benaderen geven daarom de voorkeur aan de weg van de kritische beïnvloeding, soms met erg scherpe uitingen. Dat is ook legitiem maar niet de werkwijze van AiREAS. In deze kunnen wij dus niets rechtstreeks betekenen, behalve natuurlijk verbinden met andere kritische beïnvloeders die bijvoorbeeld de wetenschappelijke benadering kiezen om de argumenten kracht bij te zetten (bijvoorbeeld Milieudefensie), of helpen met wat metingen of inspiratie.

AiREAS doet elders “van alles”
Als gezegd is AiREAS een organisatie gebaseerd op Sustainocratie, een samenwerkende democratievorm die gebaseerd is op natuurlijke harmonieuze relaties verbonden aan een hoger doel. Het natuurlijke hogere doel van AiREAS is luchtkwaliteit in relatie tot volksgezondheid. De harmonieuze relaties worden gevormd door de waardengedreven inzet van zelfbewuste wetenschap, lokale overheid, bedrijfsleven en de lokale burger bevolking samen.

Het is erg moeilijk om een multidisciplinaire zo’n groep te creëren die de gehele gebiedsdynamiek afdekt en voldoende autoriteit en commitment heeft om doorslaggevend actie te kunnen ondernemen, maar niet onmogelijk zoals Eindhoven laat zien.

AiREAS hanteert het sustainocratische samenwerkingsmodel dat is gebaseerd op mensen. Zij gebruiken instellingen (waar zij vaak zelf bestuurder van zijn) als instrumentarium voor duurzame vooruitgang, niet andersom (instellingen die mensen gebruiken om zichzelf in stand te houden). AiREAS spreekt allerlei mensen aan op verantwoordelijkheid en nodigt uit tot deelname volgens de multidisciplinaire, resultaatgedreven werkelijkheid van deze werkwijze. In AiREAS is niemand de baas en iedereen verantwoordelijk. AiREAS heeft geen personeel noch middelen maar werkt met de middelen van de aangesloten partners. Burgers worden benaderd vanuit bewustwording en het (meetbare) goede voorbeeld.

AiREAS Eindhoven wordt dan ook in de wereld als een “uniek” precedent gezien. Het goede voorbeeld stimuleert en inspireert vele gelijkdenkende mensen (op elk functioneel niveau van de maatschappij) in Nederland en de hele wereld. Wat men vaak nog mist in de andere regio’s zijn mensen (de Sustainocraten: de rol die Jean-Paul en Marco hebben in AiREAS Eindhoven) die als verbindende, totaal onafhankelijke kaderbewakers de harmonieuze samenwerking initiëren, bewaken en verder brengen via het stip-stap proces.

Het leerproces voor belangstellenden is trouwens beschikbaar via de STIR Academy voor ondernemend burgerschap.

Stip-Stap proces van AiREAS
Omdat AiREAS generiek zich bezig houdt met de integrale luchtkwaliteit en volksgezondheid in de operationele dynamiek van een bestaande regio was de eerste prioriteit gericht op het “zichtbaar maken van het onzichtbare“. De kennis over luchtvervuiling en de consequenties bouwt zich op. Om van jezelf te weten te komen wat de situatie werkelijk is en welke maatregelen tot het gewenste effect leiden is meer nodig dan natte vinger werk, informatie van buitenaf of aannames.

AiREAS organiseert daarom twee meetnetwerken: het ILM (stip-stap 1) en een volksgezondheid onderzoek netwerk (stip-stap 2). Het ILM is in september 2013 geïnstalleerd en in december 2013 gekalibreerd voor gebruik en interpretatie van de gegevens.  De eerste case waar we concreet het nut van het ILM konden uittesten was vuurwerk en nieuwjaarsnacht. Deze case wordt verder uitgewerkt.

Waar is dan de aandacht aan houtverbranding?
Tijdens de gehele opbouw van AiREAS sinds begin 2011 is volksgezondheid steeds ter sprake geweest maar verrassenderwijs houtverbranding in kachels nooit! Dat komt omdat niemand het ooit als aandachtsgebied heeft opgebracht tijdens de vele bijeenkomsten, ondanks de constante uitnodiging aan de lokale burgerbevolking om met initiatieven te komen. Van alles is aan de orde geweest, zoals verkeer, stadsdistributie, verkeersstromen, vuile lucht uit andere gebieden (Roergebied, Antwerpen, varkenshouderij, enz), energie alternatieven, stadslandbouw, levend groen, het vliegveld Eindhoven, enz. Bij de betrokken burgergroepen in de pioniers fase leefde houtstook dus niet als groep en de professionele partijen hebben het ook niet specifiek ingebracht.

Houtstook kwam pas op de agenda tijdens de bijeenkomst op 11 november 2013 ten huize Gezondheid Centra Eindhoven toen de wijkgerichte focus ter sprake kwam om volksgezondheid onderzoek (stip-stap 2) te combineren met wijkgerichte initiatieven (stip-stap 3) van VE2RS en GroZ.

Ter sprake kwam de moeilijkheid om gezondheid problemen uitsluitend te relateren aan luchtvervuiling in de openbare ruimte omdat we niet weten wat de mensen thuis doen met hun leefomgeving? Men kan moeilijk gezondheidsproblemen toekennen aan fijnstof op straat als men thuis rookt, open haard stookt of onvoldoende ventileert. Om de onderzoeken waardevol te maken moeten we dus de privacy van de deelnemers betrekken door hen te vragen om ook openheid te geven over hun levensstijl.

De werkwijze van harmonieuze relaties in AiREAS gaat dan niet uitsluitend om de constatering van een probleem maar vooral om de positieve benadering van meetbare verbetering. Dit kan door de deelnemers bij te staan met inspiratie, advies en ondersteuning voor hun gezondheid en gedurende enkele jaren de progressie te meten. Door de thuis situatie en situatie op straat tegelijkertijd op te pakken kan het wetenschappelijke team het een met het ander uitsluiten en mogelijk tot goed gefundeerde inzichten komen waar we ook wat aan hebben in de omgang met ons milieu en beleid.

Zo is de houtkachel in het vizier van AiREAS gekomen binnen de aandachtgebieden van de Eindhovens wijken en wijkbewoners. De houtkachel, het verkeer en industrie worden samen gezien als de grootste vervuiler. In Eindhoven is vervuilende industrie redelijk aan banden gelegd en weinig aanwezig waardoor de aandacht in de wijken vooral uitgaat naar verkeer en de kachels. Door de kachels toe te voegen aan het belangenpatroon in de wijken werd ook de vraag gesteld of we ons ILM meetsysteem wel goed hadden opgesteld? Het was namelijk vooral gericht op meten langs straten en intense verkeersroutes, niet op het effect van de open haard of houtkachel.

Besloten is om eerst te werken met de infrastructuur zoals die nu staat. In samenwerking met de wijkgerichte cooperatieven VE2RS (voedsel, energie, educatie, recreatie en samenwerking) en GroZ (gezondheid, regionale ondersteuning zelfredzaamheid) in de wijken en STIR als educatieve partner, organiseert AiREAS in 2014 het ” title=”Permanent Beta” href=”http://jp3746.wix.com/burgerschap#!permanentbeta/cx7w” target=”_blank”>Permament Beta programmawaarin de 3 zelfbewuste burgerschap niveaus aan de orde komen:

  1. Zelfbewuste consument en wijkbewoner – duurzaam burgerschap
  2. Ondernemende burger
  3. Coöperatief samenwerkende burger

De 3 burgerschap niveaus worden gefaciliteerd door expertise, kennis uitwisseling en het uitvergroten van het goede voorbeeld. Dat geldt natuurlijk ook voor de houtkachel en houtverbranding in de open haard. Het ligt niet aan de kachel maar hoe we met de problematiek omgaan vanuit energie voorziening en de perceptiecultuur van gezelligheid.

De houtkachel
Er zijn filters die de rook van de kachel zuiveren. Moderne houtkachels halen ook veel meer verbrandingsredement uit hout met minder uitstoot, er zijn alternatieven voor de kachels, enz. Door de wijkbewoners bekend te maken met de alternatieven, en deze meteen beschikbaar te stellen via wijkondernemers, financieringsmogelijkheden, steun, enz hopen we versneld een positieve beweging te veroorzaken die meetbaar bijdraagt aan de lokale luchtkwaliteit

Er is een groter maatschappelijk probleem van buurtbewoners die energielasten niet (meer) kunnen te bekostigen en terugvallen op relatief gratis houtverbranding voor verwarming. Het wordt gezien als basisrecht om in het Nederlandse klimaat jezelf te mogen verwarmen. Als alternatieven niet binnen de budgetten van buurtbewoners passen dan hebben we een maatschappelijk probleem. Men ziet het verwarmen van een woning, binnen de mogelijkheden van een gezin, als basisrecht. Wat de consequenties zijn voor de omgeving dringt pas recent door tot de bewustwording maar wordt als minder problematisch beschouwd door de betrokkenen als hun verwarmingsbehoeften.

Dit lossen we deels op door VE2RS, een coöperatie voor o.a. energie die niet uitgaat van verkoop maar zelfvoorziening en optimalisering van gebruik, niet alleen voor de woning maar ook de mens zelf (voedsel). Energie alternatieven kosten geld en mensen in de situatie van materiële armoede vallen vaak buiten de boot van toegepaste innovatie wegens gebrek aan middelen of toegang tot financieringssystemen. VE2RS biedt een oplossing door hen te betrekken bij wijkgerichte activiteiten en hun inzet te compenseren met energie in plaats van geld. Zo kunnen mensen hun stookgedrag minderen door zich in te zetten voor de buurt en in wederkerigheid er iets voor terug te krijgen. Het is een vorm van ruilhandel die door de huidige overheid niet wordt gewaardeerd omdat “het niet belastbaar is”, ofwel “het draagt niet bij aan de bureaucratie via de staatskas”.

Zo wordt het spanningsveld zichtbaar tussen belangen waar we lokaal oplossingen voor trachten te vinden door oude regelgeving en opvattingen experimenteel aan de kant te zetten wegens grotere belangen op menselijk niveau en de discrepantie die is ontstaan tussen geldgerelateerde arbeid en waardengedreven inzet.

STIR Academy helpt door niveau 1 burgerschap als kostenbesparende leerschool aan te bieden waarbij een belangrijk deel van de inkomsten geïnvesteerd wordt in het transformatiefonds van AiREAS dat weer benut wordt in de Permament Beta programma’s. Zo ontstaat ook een win-win-win situatie van duurzame vooruitgang voor iedereen, weliswaar binnen de sustainocratische werkelijkheid maar deze werkt veelal ontlastend voor de oude, inclusief de overheid (die de oplossing veelal zoekt in belasten, niet ontlasten).

Tot slot
De gevaren van luchtvervuiling worden stap voor stap bekend en zet mensen aan tot denken en actie. De mens is echter tot het welzijn van vandaag gekomen door ooit het vuur te leren beheersen en zo de hele wereld te bevolken en van instrumenten te voorzien. Al in opgravingen van de oude prehistorische tijd wordt luchtvervuiling geconstateerd rondom de activiteiten van de mens. Ondanks dat  zijn we gekomen tot een situatie van een ongekende gemiddelde levensverwachting in Nederland van boven de 80 jaar. Dat is geen excuus om de kennis van vandaag te bagatelliseren maar we mogen het wel relativeren. We dienen innovaties toe te passen maar over een periode van miljoenen jaren zijn de komende jaren die we daarvoor nodig hebben maar een prikje. Het moet echter wel gebeuren. Er is dus geen enkele reden voor paniek maar wel voor verantwoord burgerschap. Door zelf  verantwoordelijkheid te nemen, binnen de mogelijkheden die we hebben, kunnen we het ook van anderen verlangen, inclusief instanties. Druk op verandering blijft ten alle tijden noodzakelijk want anders gebeurt er niets.